ارث و نحوه تقسیم آن

برای ارث در قانون مدنی تعاریف و مقرراتی ذکر شده که هر شخص باید از آنها اطلاع داشته باشد. موضوع ارث و نحوه‌ی تقسیم آن بحث پیچیده ای است که تخصیص آن نیاز به دانش کافی دارد. در این مطلب سعی داریم تا به طور مفصل به مفهوم تقسیم ترکه بپردازیم مختصری پیرامون تقسیم اموال مادر، تقسیم ارث بین دختر و پسر، اختلاف در تقسیم ترکه و ارث زن توضیحاتی به شما ارائه دهیم. امیدواریم که پس از مطالعه ی این مطلب تمامی نیازها و پرسش های شما را پاسخ داده باشیم.

تعریف ارث

اموال یا حقوقی که از شخص متوفی پس از مرگ باقی می‌ماند، در لغت ارث نامیده می‌شود و در اصطلاحِ حقوقی به معنای مال یا حقی است که پس از مرگ به بازماندگان متوفی تعلق می‌گیرد.

به شخصی که فوت کرده متوفی یا مورث می‌گویند و به اشخاصی که از او ارث می‌برند، وارث گفته می‌شود و مالی که از متوفی باقی مانده را ترکه یا ارث می‌گویند.

قانون تقسیم ارث

پیش از آن که طبقات ارث را تعریف کنیم، باید با دو مفهوم اصلی که در مسائل حقوقی زیاد به کار برده می‌شوند، آشنا شوید. این دو مفهوم چیزی نیستند، جز: بستگان سببی و نسبی.

به کسانی که به واسطه‌­ ولادت با متوفی نسبت دارند، بستگان نسبی می­‌گویند؛ مانند: پدر و پسر (نسبت مستقیم) و دو برادر که توسط پدر و مادر با هم نسبت دارند (نسبت غیرمستقیم).

به کسانی که به سبب ازدواج با متوفی نسبت دارند، بستگان یا خویشان سببی می‌گویند؛ مانند: رابطه بین داماد و پدرزن.

طبق ماده­ ی ۸۶۱ قانون مدنی، دو مسئله موجب ارث بردن از متوفی می‌شود: نسب و سبب. در ماده‌­ بعد کسانی که به موجب رابطه­‌ نسب ارث می‌برند، به سه طبقه تقسیم می‌شوند که هر کدام دارای دو درجه هستند.

طبقه اول

درجه اول: پدر و مادر و فرزندان

درجه دوم: نوه‌های متوفی (اولادِ اولاد)

طبقه دوم

درجه اول: مادربزگ و پدربزرگ (اجداد) و خواهر و برادر

درجه دوم: فرزندان خواهر و برادر (خواهرزاده‌­ها و برادر­زاده­‌ها) و پدر و مادر ِ اجداد

طبقه سوم

درجه اول: عموها، عمه‌ها، دایی‌­ها و خاله‌ها

درجه دوم: اولاد عموها، عمه‌ها، دایی­‌ها و خاله‌ها

باید بدانید که بر اساس ماد­ه­ ۸۶۳ در همان قانون، وارثین طبقه­‌ دوم زمانی ارث می‌برند که از طبقه‌­ اول کسی زنده نباشد و در مورد طبقه­‌ بعد نیز همین‌طور است.

موارد پیش از تقسیم ارث

طبق مستندات قانون مدنی در ماده­ ۸۶۹، حقوقی برای متوفی وجود دارد که باید پیش از تقسیم اموال از محل ترکه پرداخت شود:

قیمت کفن و حقوقی که متعلق به عین ترکه است، مانند عینی که متعلق به رهن است.

بدهی‌ها، قرض‌ها و واجبات مالی (خمس، ثلث و …) که بر گردن متوفی است.

وصیت‌هایی که متوفی کرده تا حداکثر میزان یک ‌سوم (ثلث) از اموال او قابل پرداخت است و بیشتر از آن باید با اجازه و رضایت وارثین باشد.

موجبات انتقال ارث

در صورتی وارثان می‌توانند از متوفی ارث ببرند که: اولا از او مالی به جا مانده باشد، دوما بین متوفی و وارث‌ها رابطه‌ خویشاوندی (نسبی یا سببی) وجود داشته باشد. گفتنی است که در رابطه­‌ نسبی، همیشه ارث منتقل می‌شود. ولی در رابطه­‌ سببی در صورتی امکان انتقال ارث وجود دارد که توسط ازدواج دائم به وجود آمده باشد.

شرط دیگر آن که مورث باید مرده و وارث در زمان فوت او زنده بوده باشد. باید بدانید که جنین هم در صورت زنده متولد شدن از مورث خود ارث می‌برد. در صورتی که جنین مرده متولد شود، از ارث محروم است. اما حتی اگر یک لحظه پس از تولد زنده باشد، وارث محسوب شده و طبق قانون ارث می‌برد.

ارث یا ترکه با توجه به شرایط مختلف، به صورت­‌های متفاوتی تقسیم می‌شود:

ارث زن از شوهر (سهم الارث زوجه)

اگر متوفی فرزند داشته باشد یک هشتم و اگر فرزند نداشته باشد، یک چهارم از ارث متوفی به او می­رسد.

ارث شوهر از زن (سهم الارث زوج)

اگر متوفی فرزند داشته باشد، یک چهارم و اگر متوفی فرزند نداشته باشد، نصف ارث به او می­رسد.

حتما بخوانید:

ارث همسر ؛ ارث زن از شوهر و ارث شوهر از زن

تقسیم ارث بین دختر و پسر

برای این مورد چندین حالت وجود دارد:  

اگر وراث متوفی پدر و مادر و یک دختر باشند، سهم ارث پدر و مادر هرکدام یک ششم می باشد و ارث دختر سه ششم می باشد.  در اینجا یک ششم از ترکه اضافه می آید که باقی مانده به نسبت سهم هریک از وراث بین آنان تقسیم می شود مگر در حالتی که متوفی علاوه بر پدر و مادر دارای چند خواهر یا برادر نیز باشد، گرچه از ترکه سهمی ندارند ولی موجب خواهد شد که مادر نتواند بیش از یک ششم از ترکه ارث ببرد.

اگر وراث متوفی پدر و مادر و چند دختر باشند، سهم پدر و مادر هر کدام یک ششم  سهم دختران چهار ششم است.

اگر وراث متوفی پدر و مادر یا یکی از این دو باشد و ما بقی پسر و دختر باشند، سهم پدر و مادر هر کدام یک ششم  و و مابقی به نسبت دو به یک (پسر دو برابر دختر) بین پسر و دختر تقسیم می‌شود.

حالت دیگر این است که متوفی دارای پدر و مادر و یک و یا چند فرزند پسر باشد؛ در اینجا یک ششم به پدر و یک ششم به مادر می رسد و مابقی به پسر یا پسران متوفی می‌رسد .

تقسیم اموال مادر

به طور کلی ارث از مادر تفاوت چندانی با ارث از پدر ندارد و در این حالت نیز پسر دوبرابر دختر ارث می برد. البته استثنائاتی در این مورد وجود دارد چنانچه فرزندان از پدرهای متعدد باشند اموال مادر بین دختر و پسر بصورت مساوی صورت می گیرد ولی اگر از یک پدر و مادر باشند به شیوه معمول تقسیم می شود. اگر در این زمینه به اطلاعات دقیق تری نیاز دارید پیشنهاد می کنیم مقاله قانون ارث از مادر را مطالعه کنید.

ارث از فرزند

در صورتی که تنها بازمانگان متوفی پدر و مادرش باشند (وراث طبقه ی اول) و فرزندشان اولاد یا نوه‌ای نداشته باشد، ارث فرزندشان (اولاد) بر سه قسمت تقسیم می­شود که دو سوم به پدر و یک سوم به مادر می رسد.

ارث خواهر و برادر از یکدیگر

در صورتی خواهر و برادر از یکدیگر ارث می برند که از طبقه ی اول (پدر، مادر، اولاد و نوه) هیچ یک از وراث باقی نمانده باشند و در طبقه ی دوم نیز پدر بزرگ و مادر بزرگ آنها در قید حیات نباشند.

اگر متوفی فقط یک برادر یا  یک خواهر داشته باشد تمام ارث به او خواهد رسید.

اگر دو یا چند برادر داشته باشد، تمامی اموال متوفی به مقدار یکسان بین آنها تقسیم خواهد شد..

اگر دو یا چند خواهر داشته باشد تمام اموال متوفی به مقدار یکسان بین آنها تقسیم می­‌شود.

اگرهم خواهرو هم برادر داشته باشد، برادر دو برابر خواهرش ارث می‌­برد.

اگر متوفی خواهر یا برادری داشته باشد که ازمادر فقط نسبت خونی داشته باشند در صورت نداشتن خواهر و برادر هم خون پدری، اموال به تساوی بین آن‌ها تقسیم می‌شود.

در صورتی که متوفی چند خواهر یا برادر هم خون پدری و چند خواهر و برادر هم خون مادری داشته باشد، یک سوم اموال به خواهر و برادر هم خون مادری می‌رسد که به تساوی بین آنان تقسیم خواهد شد و بقیه به نسبت دو به یک بین برادر و خواهر هم‌خون پدری خواهد رسید.

در صورتی که متوفی چند خواهر یا برادر هم خون پدری و یک خواهر یا یک برادر هم خون مادری داشته باشد، یک ششم اموال به خواهر یا برادر هم خون مادری می‌رسد و ما بقیه به نسبت دو به یک بین برادر و خواهر هم‌خون پدری تقسیم خواهد شد.

تقسیم ارث یا ترکه در زمان حیات پدر چگونه است؟

در صورتی که پدر در زمان حیات خود وصیت کند که بعد از مرگ من اموال باید به این صورت تقسیم شود، در این صورت بعد از مرگ تنها در یک سوم موالش این وصیت نافذ است و دو سوم باقی به ورثه تعلق دارد. اما اگر پدر در زمان حیات و در سلامت کامل عقلی اموال را بین فرزندان تقسیم کند و یا به اصطلاح به آنها ببخشد، کاملا صحیح است؛ چرا که اختیار اموال خود را دارد.

چه زمانی ارث به دولت می­رسد؟

اگر فرد متوفی جز همسر خود خویشاوند دیگری نداشته باشد، یک چهارم اموال به همسرش ارث می‌­رسد و مابقی اموالِ شوهر به نفع دولت ضبط می‌شود.

اگر تعداد همسران یک مرد بیش از یکی باشد، همان میزان ارث که برای زن مشخص شده به طور مساوی بین تمامی زن­ها تقسیم می‌شود یعنی در نهایت سهم کمتری به هر کدام از آنها می‌رسد.

تقسیم اموال قبل از مرگ مورّث

هر فرد در زمان حیات می‌تواند هر مقدار از اموالش را که می‌­خواهد به دیگران (چه وارثان و چه غیر آنها) ببخشد. اما هیچ کدام از این بخشش‌ها، ارثیه یا سهم الارث نیست؛ چرا که مسئله­‌ی ارث، صرفاً مربوط به بعد از مردن شخص می‌باشد.

در نتیجه اگر از میت مالى باقى بماند، باید بین تمام ورثه‌‌اش (همانطور که در احکام دین آمده) تقسیم شود و فرقی نمی کند که بعضی از وراث در زمان حیات او مالی از وی دریافت کرده باشند، یا خیر.

محرومیت از ارث

اگر متوفی بخواهد به برخی از وراث سهم کمتری برسد، می‌تواند تا یک سوم اموال را به نفع سایر وراث وصیت کند تا به کسی که مد نظرش است، ارث کمتری برسد. بنابراین محرومیت کلی افراد از ارث امکانپذیر نیست، به جز موارد زیر:

موانع انتقال ارث

بر اساس مواد درج شده در قانون مدنی، برای تعلق گرفتن ارث به ورثه، موانعی وجود دارد که برای شما بیان می‌کنیم:

۱- قتل:

طبق ماده­ی ۸۸۰ قانون مدنی، اگر شخصی مورث خود را به عمد از بین ببرد و به قتل برساند، نمی‌تواند از او ارث ببرد.

۲- لعان:
انکار کردن رابطه­‌ی خویشاوندی را لعان می‌گویند؛ مثلا مردی که فرزند خود را به دلیلی طرد کند و مراسم لعان را برگزار کند، دیگر آن فرزند از پدر ارث نخواهد برد و فرزند او محسوب نمی‌شود.

۳- کفر:

اگر وارث کافر باشد نمی‌تواند از مورث مسلمان خود ارث ببرد ولی وارث مسلمان می‌تواند از مورث غیر مسلمان خود ارث ببرد.

۴- تولد از زنا:

مطابق ماده ­ی ۸۸۴ قانون مدنی، فرزندی که از رابطه­‌ی نامشروع به دنیا آمده، از پدر و مادر و اقوام آنها ارثی نمی‌برد؛ امّا اگر نامشروع بودن او راجع به یکی از والدین ثابت باشد و راجع به دیگری به دلیل اکراه یا تردید، نامشروع نباشد، از طرف دوم و اقوام او ارث خواهد برد.

مراحل تقسیم ارث یا ترکه

پس از صدور رای دادگاه اگر اموال باقی مانده از متوفی قابلیت تقسیم داشته باشد، پس از تصفیه­‌ی بدهی‌ها بین ورثه تقسیم می شود. اگر قابلیت تقسیم وجود نداشته باشد، اول توسط دادگاه و از طریق کارشناس رسمی دادگستری، قیمت گذاری شده و به مزایده گذاشته می شود.

جالب است بدانید که در اکثر مواقع کسی غیر از خودِ ورثه در مزایده دادگاه شرکت نمی‌کند.  اگر خریداری به قیمت پایه کارشناسی شده پیدا نشود، اموال به مزایده رفته فروش نمی رود. در نهایت باید یکی از وراث سهم الارث دیگران را خریداری کند تا ترکه (ارثیه خانه پدری یا مال منقول موروثی) به او انتقال یابد.

اگر هیچ کدام از وراث یا شخص ثالث اقدام به خرید نکند پرونده بلاتکلیف باقی می­‌ماند. رویه­‌ی دادگاه‌­ها چنین است که حتی در مرحله دوم مزایده هم اموال به کمتر از قیمت کارشناسی فروخته نمی‌­شود.

اگر هرکدام از وراث به قیمت کارشناسی شده معترض باشند می‌توانند در فرجه قانونی به آن اعتراض کنند تا دوباره توسط کارشناسان ارزیابی شود.

آیا پس از مرگ شخص حساب های بانکی‌اش مسدود می‌شود؟

زمانی که شخصی فوت می­‌ کند تمامی حساب­‌های بانکی او مسدود خواهد شد و تا زمان ارائه­‌ی گواهی انحصار ورثه و پرداخت حق مالیات حق برداشت برای وارثین وجود نخواهد داشت. در واقع حق تقسیم ارث زمانی داده می­‌شود که کلیه ی بدهی­‌ها و دیون متوفی پرداخت، وصیت او انجام و هزینه‌های دفن و کفن او کم شده باشد.

نحوه دریافت گواهی انحصار وراثت

برای دریافت گواهی انحصار وراثت ابتدا باید به اداره ثبت احوال مراجعه کرد تا موضوع فوت در کامپیوتر ثبت شود. با باطل شدن شناسنامه فرد فوت شده، گواهی فوت برای او صادر می‌شود. پس از صدور گواهی تمامی اموال او به صورت قهری به ورثه انتقال داده می‌­شود. بعد از آن ورثه برای تعیین سهم خود به شورای حل اختلاف محل خود مراجعه کرده و گواهی انحصار وراثت را دریافت می‌کنند.

ترتیب تقسیم اموال

پس از فوت متوفی اموال باقی مانده با توجه به نسبت خاصی بین وراث تقسیم می شود. ترتیب وراث برای تقسیم ارث بصورت همسر، پدر و مادر و سپس فرزندان خواهد بود. یعنی اگر پدری فوت کند و همسر وی در قید حیات باشد یک هشتم از اموال غیرمنقول به او می رسد. سپس سهم ارث پدر و مادر در صورت حیات و پس از آن نیز فرزندان به نسبت ذکر شده ارث خواهند برد.