دکتر حسام الدین رحیمی - اعدام های قبل از طلوع آفتاب
تحلیل تطبیقی مشروعیت و آثار اعدامهای پیش از طلوع آفتاب در حقوق داخلی و اسناد بینالمللی
نویسنده مسئول****
دکتر حسام الدین رحیمی
استاد حقوق کیفری بینالملل دانشگاه های تهران
چکیده
اعدام بهعنوان یکی از شدیدترین مجازاتهای سالب حیات، همواره محل بحث جدی در حوزه حقوق کیفری، حقوق بشر و مطالعات جرمشناسی بوده است. یکی از شیوههای خاص اجرای این مجازات در برخی نظامهای حقوقی، تعیین زمان قبل از اذان صبح برای اجرای حکم است؛ زمانی که اغلب با محرمانگی، فشار روانی حداکثری بر محکومعلیه و محدودیت دسترسی او به وکیل و خانواده همراه است. این پژوهش با رویکردی حقوقی و جرمشناختی، به بررسی مشروعیت و آثار اجرای اعدام پیش از اذان صبح در نظام حقوقی ایران ـ با تکیه بر قوانین داخلی از جمله قانون مجازات اسلامی و آیین دادرسی کیفری ـ و همچنین در پرتو اسناد الزامآور بینالمللی نظیر میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی و کنوانسیون منع شکنجه میپردازد. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی و با بهرهگیری از منابع کتابخانهای و گزارشهای سازمانهای معتبر حقوق بشری از جمله عفو بینالملل و سازمان حقوق بشر ایران است. یافتهها نشان میدهد که این شیوه اجرا، علاوه بر ایجاد ابهام در انطباق با اصل کرامت انسانی و حق دادرسی عادلانه، میتواند نوعی رفتار غیرانسانی یا حتی مصداق شکنجه روانی تلقی شود. از منظر بینالمللی، تعیین چنین بازه زمانی نهتنها فاقد پشتوانه صریح حقوقی است، بلکه میتواند در تعارض مستقیم با تعهدات بینالمللی کشور مجری قرار گیرد. بخش پایانی پژوهش ضمن طرح ایرادات وارده به این رویه، پیشنهادهایی عملی برای تغییر یا حذف آن از فرآیند اجرای مجازات اعدام ارائه میکند.
کلمات کلیدی : اعدام، اعدام پیش از اذان صبح، حقوق بشر، مشروعیت اعدام، مجازات سالب حیات، کرامت انسانی، شکنجه روانی، حقوق کیفری ایران، اسناد بینالمللی، دادرسی عادلانه
Abstract
The death penalty, as one of the gravest forms of deprivation of life, has always been a focal point of intense debate in criminal law, human rights studies, and criminology. A distinctive method practiced in certain legal systems is the scheduling of executions before the dawn call to prayer, a timing often characterized by secrecy, maximum psychological pressure on the condemned, and restrictions on their access to attorney and family.This article, through a legal and criminological lens, examines the legitimacy and consequences of pre-dawn executions within the Iranian legal framework — with a focus on domestic statutes such as the Islamic Penal Code and the Code of Criminal Procedure — and in light of binding international instruments including the International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR) and the Convention Against Torture (CAT).The research adopts a descriptive–analytical approach, employing library-based resources and credible reports from international human rights organizations such as Amnesty International and Iran Human Rights.Findings suggest that this method of execution not only casts doubt on its compatibility with the principles of human dignity and the right to a fair trial, but may also amount to inhumane treatment, or even psychological torture. At the international level, fixing such an execution time lacks explicit legal justification and may directly conflict with the executing state’s international obligations.In its concluding section, the article reviews the main criticisms leveled against this practice and offers practical recommendations for its reform or removal from capital punishment procedures.
Key words: Death penalty, Pre-dawn execution, Human rights, Legitimacy of capital punishment, Capital punishment, Human dignity, Psychological torture, Iranian criminal law, International instruments, Fair trial
طرح مسئله
اعدام، که به معنای سلب حیات از یک فرد به حکم قانون است، به عنوان شدیدترین مجازات در بسیاری از نظامهای حقوقی در طول تاریخ شناخته شده است. این مجازات، که به منظور کیفردهی، بازدارندگی، و گاهی اوقات اجرای عدالت تلقی میشود، همواره بحثبرانگیز بوده و پیامدهای عمیق حقوقی، اخلاقی و اجتماعی را در پی داشته است. در نظامهای حقوقی مختلف، اعدام به عنوان آخرین راهکار برای مقابله با جرایم بسیار سنگین، مانند قتل عمد، خیانت، یا جرایم علیه امنیت ملی، در نظر گرفته شده است. ماهیت اعدام، که پایان بخشیدن به زندگی یک انسان است، آن را از سایر مجازاتها متمایز میسازد. این تمایز، موجب شده تا بسیاری از کشورها در مورد لغو یا محدود کردن این مجازات به بازنگری جدی بپردازند. جایگاه اعدام در نظامهای حقوقی را میتوان از دو منظر بررسی کرد:
الف : منظر کیفرشناسی: از این منظر، اعدام به عنوان ابزاری برای تحقق اهداف کیفری مانند تنبیه، اصلاح (که در مورد اعدام کمتر مصداق دارد)، و بازدارندگی عمومی و خصوصی تلقی میشود. طرفداران این دیدگاه، معتقدند که اعدام به عنوان شدیدترین مجازات، بیشترین اثر بازدارندگی را بر جامعه و افراد مجرم دارد.
ب: منظر حقوق بشری: از این دیدگاه، اعدام با اصول بنیادین حقوق بشر، به ویژه حق بر حیات، در تعارض است. منتقدان، اعدام را عملی غیرانسانی و تحقیرآمیز دانسته و بر لزوم جایگزینی آن با مجازاتهای جایگزین تأکید دارند.
قانونگذاری در مورد اعدام، همواره تحت تأثیر عوامل فرهنگی، مذهبی، و سیاسی جامعه بوده است. در جوامعی که دین نقش پررنگتری در قانونگذاری دارد، احکام مذهبی در تعیین جرمانگاری و مجازات اعدام تأثیرگذار بودهاند. در مقابل، در نظامهای سکولار، معیارهای فلسفی و حقوق بشری بیشتر مورد توجه قرار گرفتهاند.
سابقه اعدام به قدمت تاریخ بشریت است. در تمدنهای باستانی، اعدام به اشکال مختلف و غالباً با خشونت فراوان اجرا میشد. در ایران باستان، مجازات اعدام برای جرایم مختلف از جمله شورش، سرقت، و قتل وجود داشت و اشکال متنوعی از قبیل مصلوب کردن، سوزاندن، و انداختن از ارتفاع در اجرای آن به کار میرفت.با ظهور ادیان توحیدی، از جمله اسلام، دیدگاهها نسبت به مجازات اعدام تا حدودی متحول شد. شریعت اسلام، با تعیین حدود و قصاص، چارچوبی برای اجرای مجازات اعدام ارائه داد. در طول دوران اسلامی، اعدام به عنوان مجازات برخی جرایم حدی و قِصاصی (قتل عمد) همچنان در نظام قضایی مورد استفاده قرار گرفته است. در دوران معاصر، با تأثیرپذیری از تحولات جهانی و ظهور مفاهیم حقوق بشر، بحثهایی در مورد لزوم لغو یا محدود کردن اعدام در بسیاری از کشورها آغاز شد. در قرن بیستم، موجی از لغو مجازات اعدام در کشورهای غربی آغاز گردید، اما همچنان در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، اعدام به عنوان مجازات قانونی وجود دارد.
در ایران، پس از انقلاب اسلامی، قوانین مجازات بر اساس فقه امامیه تدوین و بازنگری شد که در آن اعدام برای طیف وسیعی از جرایم، از جمله جرایم مرتبط با مواد مخدر، جرایم علیه امنیت، و جرایم منافی عفت، به عنوان مجازات پیشبینی شده است. این امر، ایران را در زمره کشورهایی قرار داده که بالاترین نرخ اجرای مجازات اعدام را دارند. در دوران قاجار و پهلوی، اجرای احکام اعدام، به خصوص برای جرایم سیاسی و امنیتی، و همچنین جرایم خشن، رایج بود. این اجراها، اغلب با حضور مقامات قضایی، نظامی، و گاهی اوقات نمایندگان مردم صورت میگرفت. در مورد زمانبندی اجرای این احکام، شواهد تاریخی نشان میدهد که اجرای آنها در ساعات اولیه بامداد، نیز متداول بوده است. دلایل این امر، عمدتاً حفظ نظم عمومی، جلوگیری از هرگونه تجمع و تشویش، و همچنین تسهیل در امور اداری و لجستیکی عنوان شده است.
در دوران رضا شاه، با تلاش برای مدرنیزاسیون نظام قضایی، قوانینی وضع شد که چارچوب اجرای مجازات اعدام را مشخص میکرد. با این حال، قدرت مطلقه شاه و رویکرد امنیتی دولت، باعث میشد که اجرای احکام، گاهی با سرعت و بدون رعایت کامل تشریفات قانونی صورت گیرد. پس از انقلاب اسلامی، قوانین مجازات، بر اساس فقه امامیه بازنگری و تدوین شد. قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۶۱ و سپس قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، اعدام را به عنوان مجازات بسیاری از جرایم، از جمله جرایم مواد مخدر، سرقت حدی، لواط، و جرایم علیه امنیت ملی، پیشبینی کردهاند.
از همان ابتدای دهه ۱۳۶۰، اعدامهای گستردهای، به خصوص برای اعضای سازمانهای مخالف نظام و همچنین مجرمان مواد مخدر، صورت گرفت. گزارشها حاکی از آن است که بسیاری از این اعدامها، به خصوص در دورههایی که روند مبارزه با مواد مخدر تشدید میشد، در ساعات اولیه بامداد و به صورت جمعی صورت میگرفته است. این رویه، به تدریج به یک رویه معمول در سیستم قضایی ایران تبدیل شد.
دلایل اجرای احکام در ساعات پیش از طلوع آفتاب
در برخی نظامهای حقوقی و قضایی، اجرای احکام در ساعات پیش از طلوع آفتاب، پدیدهای است که ریشه در ترکیبی از عوامل مذهبی، امنیتی، روانشناختی و اداری دارد. این اقدام معمولاً با توجیهاتی همچون حفظ آرامش عمومی، کاهش حساسیت افکار عمومی و جلوگیری از تجمعات اعتراضی توجیه میشود. استناد به متون دینی یا روایات تاریخی که بر انجام مجازاتها در ساعات سحرگاه دلالت دارند، یکی از دلایل فرهنگی و مذهبی این تصمیم است. در این چارچوب، ساعت قبل از طلوع آفتاب زمانی قلمداد میشود که سکوت و خلوت نسبی، امکان اجرای حکم را با کمترین مداخله یا مزاحمت فراهم میکند. از سوی دیگر، بیداری محدود مردم در این ساعت، فضای اطلاعرسانی را کنترل کرده و انتشار تصاویر یا اخبار اجرای حکم را دشوارتر میسازد. برخی نهادهای قضایی و انتظامی، ساعات اولیه بامداد را از نظر امنیتی مناسبتر دانسته و معتقدند که در این زمان خطر واکنشهای جمعی یا خشونتهای احتمالی به حداقل میرسد. به لحاظ روانشناختی نیز، گفته میشود که محکومان در این ساعت کمتر در معرض اضطراب طولانیمدت پیش از اجرای حکم قرار میگیرند.
در سوی مقابل، این اقدام با ایرادهای پرشماری مواجه است که از منظر حقوقی، اخلاقی و اجتماعی قابل بررسی است. منتقدان معتقدند که اجرای احکام پیش از طلوع آفتاب، به دلیل کمبود شفافیت و پیشگیری از حضور ناظران مستقل، میتواند با اصل علنی بودن دادرسی و حق نظارت عمومی در تضاد باشد. محدود کردن دسترسی رسانهها و نهادهای حقوق بشری به فرآیند اجرای حکم، زمینه سوءاستفاده و تخلف را فراهم میآورد. همچنین، اجرای حکم در چنین ساعات غیرمعمولی ممکن است حس بیعدالتی و پنهانکاری را در جامعه تقویت کند و باعث بیاعتمادی عمومی به سیستم قضایی شود. از منظر روانی و انسانی، بیدار کردن محکوم در دل شب یا سحرگاه و مواجه کردن او با اجرای حکم، به عنوان عاملی برای تشدید اضطراب و رنج روحی فرد مطرح میشود که میتواند با اصول کرامت انسانی ناسازگار باشد. برخی کارشناسان جرائم و مجازاتها نیز این اقدام را مغایر با اسناد بینالمللی حقوق بشر، به ویژه میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، میدانند که بر منع رفتار غیرانسانی یا تحقیرآمیز تأکید دارد.
علاوه بر این، اجرای احکام قبل از طلوع آفتاب معمولاً در سکوت خبری انجام میشود که میتواند جنبه بازدارندگی عمومی مجازات را نیز کاهش دهد، چرا که بخش بزرگی از جامعه اساساً از وقوع یا جزئیات آن بیخبر میماند. این موضوع سبب میشود کارکرد اصلی مجازات، که همانا اصلاح رفتار و پیشگیری عمومی است، کمرنگ شود. گروهی از حقوقدانان، اجرای احکام در این ساعات را مخالف با اصل تناسب میان جرم و مجازات نیز میدانند، زیرا زمان و شیوه اجرا میتواند شدت مجازات را فراتر از آنچه حکم دادگاه مقرر کرده، افزایش دهد. از نظر حقوق تطبیقی، بسیاری از کشورها اجرای احکام را در روز و با حضور ناظران و رسانهها انجام میدهند تا بر شفافیت و پاسخگویی نظارت شود. بُعد اجتماعی این موضوع نیز اهمیت بالایی دارد، چرا که پنهانکاری در اجرای مجازاتها میتواند شکاف بین مردم و حاکمیت را عمیقتر کرده و زمینهساز اعتراضات پنهانی یا نارضایتی عمومی شود. در بعد مذهبی، هرچند برخی به روایات تاریخی استناد میکنند، اما مخالفان بر این باورند که نص صریحی که الزام به اجرای حکم در ساعات پیش از طلوع آفتاب داشته باشد وجود ندارد و تفسیرهای زمانمند باید با توجه به شرایط امروز مورد بازنگری قرار گیرد.
به لحاظ مدیریتی، برخی مسئولان اجرای احکام این زمان را برای هماهنگی مأموران و جلوگیری از ایجاد ترافیک یا اختلالات روزمره مناسب میدانند، اما این توجیه نیز به چالش کشیده میشود، زیرا مدیریت صحیح منابع انسانی و زمانبندی میتواند در ساعات روز نیز انجام گیرد. محدود کردن اجرای حکم به نیمهشب یا سحر، نه تنها مزیت قطعی ندارد، بلکه ممکن است هزینههای امنیتی و لجستیکی را افزایش دهد، چرا که نیاز به آمادهسازی و حفاظت در شرایط دشوار شبانه وجود دارد. افزون بر آن، طبق استانداردهای بینالمللی دادرسی عادلانه، اجرای حکم باید در شرایطی انجام گیرد که امکان نظارت، اعتراض اضطراری یا بررسی دوباره در صورت کشف ادله جدید فراهم باشد؛ امری که در ساعات پیش از طلوع آفتاب تقریباً ناممکن است. این وضعیت همچنین میتواند منجر به تضعیف حس مسئولیتپذیری دستگاه قضایی شود، چرا که پنهان بودن فرآیند، میزان پاسخگویی را کاهش میدهد.
از دیدگاه حقوق بشر، برگزاری اجرای مجازات در این ساعات، خصوصاً در مواردی که امکان گذشت یا جلب رضایت اولیای دم وجود دارد، با فلسفه فرصت دادن برای زندگی منافات دارد، زیرا زمان محدودی برای اقدامات نهایی باقی میگذارد. حتی از منظر افکار عمومی، اجرای حکم در تاریکی و سکوت ممکن است با بار معنایی «خفا» و «سرّی بودن» همراه شود و این برداشت را ایجاد کند که نظام قضایی به دنبال اجتناب از بررسی و نقد عمومی است. در حوزه جرمشناسی نیز، تحقیقات نشان دادهاند که تأثیر مجازات بر کاهش جرم بیشتر به حتمیت و شفافیت آن مربوط است تا به زمان اجرای آن. بنابراین، اجرای حکم پیش از طلوع آفتاب که از هر دو عنصر شفافیت و علنی بودن به دور است، کارایی پیشگیرانه کمتری دارد.
این مسئله، در کنار تعارضات احتمالی با تعهدات بینالمللی کشورها، موجب شده تا مدافعان حقوق بشر خواستار اصلاح رویه و محدودکردن یا حذف این شیوه شوند. در نهایت، تداوم چنین روندی نه تنها پرسشهای بنیادینی درباره کارآمدی و مشروعیت ایجاد میکند، بلکه میتواند بر تصویر بینالمللی نظام حقوقی و قضایی نیز تأثیرات منفی جدی بر جای بگذارد.
اجرای حکم اعدام در ساعات پایانی شب یا پیش از طلوع آفتاب، یکی از جنبههای مورد بحث در رویه قضایی ایران است. دلایل مختلفی برای این زمانبندی ذکر شده است که شامل موارد زیر میشود:
الف) جنبههای فقهی و روایی
برخی پژوهشگران حقوق اسلامی معتقدند که در متون روایی، به مواردی اشاره شده که اجرای حدود و قصاص در تعیین زمان خاص اهمیت دارد. در فقه جزایی اسلام، زمان اجرای مجازات گاهی نهتنها جنبه نمادین بلکه آثار معنوی و بازدارنده نیز دارد. مثلاً بعضی از تفاسیر بر این باورند که انجام حدود در ساعات خاص (مانند آغاز یا پایان شب) میتواند از بروز هیاهو، تحریک احساسات عمومی یا ایجاد جوّ خشونت جلوگیری کند. این برداشتها معمولاً به روایات اهلبیت و آرای فقها استناد دارد، هرچند میان فقیهان اتفاق نظر وجود ندارد. در برخی روایات، پرهیز از اجرای علنی مجازات بهگونهای که باعث هتک حرمت یا اشاعه شایعات شود، توصیه شده است. در نگاه فقهی، هدف صرفاً اجرای حکم نیست، بلکه حفظ حرمت جامعه، پیشگیری از فساد و رعایت کرامت انسانی در مورد محکوم بخشی از اجرای عدالت است. بنابراین ساعت پایانی شب یا قبل از اذان صبح میتواند در ذهن قانونگذار اسلامی با این اهداف منطبق باشد.
ب) جنبههای امنیتی و جلوگیری از تجمع
زمانبندی اجرای حکم اعدام در ساعات پیش از طلوع آفتاب، اغلب به دلایل امنیتی توجیه میشود. در این بازه زمانی، تردد و رفتوآمد افراد کمتر بوده و امکان تجمع خانواده محکوم، مخالفان یا گروههای اعتراضی کاهش مییابد. این کاهش تجمع از منظر حفظ نظم عمومی اهمیت زیادی دارد، چرا که تجمعات اینچنینی میتواند به درگیری فیزیکی، آشوب یا حتی تخریب اموال عمومی منجر شود. همچنین اجرای حکم در فضای خلوت و دور از ازدحام، کنترل نیروهای امنیتی را آسانتر کرده و نیاز به استقرار گسترده نیروها را کاهش میدهد. از زاویهٔ مدیریت بحران، هرچه احتمال وقوع ناآرامی کمتر باشد، خطرات سیاسی و اجتماعی اجرایی حکم نیز محدودتر میشود.
ج) جنبههای روانی و کاهش رنج
از نظر روانشناختی، انتظار طولانی برای اجرای اعدام بهشدت فشار روانی بر محکوم میآورد. اجرای حکم در ساعات پایانی شب یا پیش از اذان صبح، دوره این انتظار را کوتاهتر میکند و به عقیده برخی، باعث کاهش نسبی رنج روحی محکوم میشود هرچند مخالفان معتقدند خود این زمانبندی ممکن است استرس بیشتری ایجاد کند. از سوی دیگر، این زمان اجرایی باعث میشود تعداد کمی از افراد در صحنه حاضر بوده و احتمال پوشش رسانهای لحظهای کاهش یابد. در نتیجه، از شکلگیری موجهای خبری بزرگ جلوگیری شده و توجه افکار عمومی به مسئله محدودتر میگردد. این رویکرد بهخصوص برای پروندههایی که جنبه سیاسی یا اجتماعی بالایی دارند، در دستور کار قرار میگیرد.
د) ملاحظات اداری و لجستیکی
اجرای احکام اعدام، بهویژه در زندانها، نیازمند هماهنگی میان چند نهاد مختلف است؛ از جمله فرماندهی نیروهای امنیتی، پرسنل زندان، تیم پزشکی قانونی، دادستان ناظر بر اجرا، و سایر عوامل مرتبط. ساعات اولیه صبح، به دلیل خلوت بودن مسیرهای تردد، آرامش نسبی محیط و آمادگی کامل نیروها، زمان مناسبی برای کارهای اجرایی قلمداد میشود. در این زمان احتمال بروز اختلال، تأخیر یا لغو اجرای حکم به دلیل عوامل غیرمنتظره کمتر است. حتی از منظر اداری نیز برنامهریزی نیروها برای بازگشت به فعالیتهای عادی در طول روز، بعد از اجرای حکم، آسانتر خواهد بود.
با این حال، این زمانبندی همواره با انتقاداتی روبرو بوده که در فصول بعدی به تفصیل به آنها پرداخته خواهد شد.
جنبههای حقوقی و فقهی
۱. بررسی مقررات قانون مجازات اسلامی مربوط به زمان اجرای مجازات اعدام
قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران، در مواردی به زمان اجرای مجازات اعدام اشاره دارد، اما اغلب این مقررات کلی بوده و جزئیات اجرایی به آئیننامهها و دستورالعملهای قضایی واگذار شده است.
قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲).
در قانون مجازات اسلامی، عمدتاً بر ماهیت جرم و نوع مجازات تأکید شده است. ماده ۱۱۱ این قانون، در خصوص اجرای حد، بیان میدارد: «هرگاه حد یا قصاص به جهاتی در زمان مقرر اجرا نگردد، پس از رفع مانع، مجازات مجدداً قابل اجرا است.» این ماده به صراحت به زمان اجرای حکم اشاره نمیکند، بلکه بر لزوم اجرای حکم پس از رفع موانع تأکید دارد.
ماده ۲۴۹ قانون مجازات اسلامی، در خصوص حدود، به طور کلی به امکان اجرای آن اشاره دارد و در ماده ۲۵۲، در مورد حد قذف، ذکر شده است که «اجرای حد قذف، موقوف بر اقامه بینه یا اقرار حدّی است.» این مواد، گرچه به زمان اجرای دقیق حکم اعدام اشاره نمیکنند، اما چارچوب کلی اجرای حدود را مشخص مینمایند.
اما آنچه در عمل اتفاق میافتد، اجرای احکام اعدام، به خصوص در مواردی که جنبه عمومی داشته یا مربوط به جرایم خاص (مانند مواد مخدر) است، غالباً در ساعات پایانی شب یا ساعات اولیه بامداد است. این رویه، نه به صورت صریح و با جزئیات در متن قانون مجازات اسلامی، بلکه بیشتر از طریق رویههای قضایی، بخشنامهها و دستورالعملهای اجرایی شکل گرفته و تداوم یافته است.
آئیننامهها و بخشنامهها
در عمل، اجرای احکام اعدام در زندانها، تابع دستورالعملهای اجرایی است که توسط قوه قضائیه صادر میشود. این دستورالعملها، هرچند ممکن است به صورت عمومی منتشر نشوند، اما نقش مهمی در تعیین زمان و نحوه اجرای احکام دارند. گاهی اوقات، این دستورالعملها به دلایل امنیتی، جلوگیری از تجمع، و یا دلایل اداری، اجرای حکم را در ساعات خاصی از شبانهروز توصیه یا الزام میکنند. آییننامههای اجرایی و بخشنامههای صادره از سوی قوه قضائیه، چارچوب عملی اجرای احکام اعدام را در زندانها تعیین میکنند.
این اسناد اداری، اغلب به صورت داخلی و غیرعلنی در اختیار مسئولان زندان و نیروهای اجرایی قرار میگیرند.یکی از کارکردهای اصلی آنها، ایجاد هماهنگی میان بخشهای مختلف قضایی، انتظامی و اجرایی است.در بسیاری از این آییننامهها، زمان اجرای حکم بهگونهای انتخاب میشود که تداخل کمتری با برنامههای روزمره زندان داشته باشد.به همین دلیل، ساعات پیش از طلوع آفتاب به عنوان بازهای خلوت و کمتنش مورد توجه قرار میگیرد.برخی بخشنامهها به صراحت، این ساعات را برای جلوگیری از تجمع یا اعتراضات احتمالی اطراف زندان توصیه کردهاند.در موارد خاص، استناد به «حفظ امنیت» به عنوان دلیل اصلی انتخاب سحرگاه در متن دستورالعملها دیده میشود.این اقدامات همچنین با هدف حفظ انضباط داخلی و کنترل بهتر نیروهای حاضر در محل اجرا برنامهریزی میشوند.بخشنامهها معمولاً روند اخذ تأیید نهایی از مقام قضایی پیش از شروع عملیات را مشخص میکنند.
در همین چارچوب، واحدهای امنیتی و حفاظتی، موظف به ایجاد حلقههای کنترل پیرامون زندان در فاصله سحر تا زمان اجرا هستند.آییننامهها گاهی برای کاهش فشار روانی بر محکومان، کمترین بازه آگاهیبخشی از زمان اجرا را در نظر میگیرند. این اقدام عملاً موجب میشود که محکوم فقط چند ساعت پیش از اجرای حکم مطلع شود.در برخی موارد، این مقررات حتی نحوه انتقال محکوم از سلول به محل اجرا را به صورت دقیق شرح میدهند.زمانبندی سحرگاهی، امکان استفاده هماهنگ از تیمهای پزشکی، روحانی و مأموران اجرای حکم را تسهیل میکند.برای بسیاری از مسئولان، این زمان به دلیل خلوت بودن مسیرهای دسترسی به زندان مناسب تشخیص داده شده است.بخشنامهها همچنین بر ثبت کامل رویدادها در صورتجلسههای رسمی تأکید دارند.با این حال، منتقدان معتقدند که ماهیت غیرعلنی این مقررات، مانع نظارت عمومی و شفافیت میشود.غیرانتشار عمومی این آییننامهها باعث شده موضوع زمان اجرا، خارج از دسترس حتی پژوهشگران حقوقی باشد.از منظر حقوق عمومی، این رویه میتواند شبهه پنهانکاری و توجیه اقدامات غیرقابل دفاع را به همراه داشته باشد.حاکم بودن دستورالعملهای داخلی بر زمان اجرا، گاهی با اصول علنی بودن و حق اطلاعرسانی در تضاد قرار میگیرد.به ویژه آنکه امکان اعتراض یا توقف اجرا در ساعات سحرگاهی، عملاً برای وکلا و خانواده محکوم وجود ندارد.این محدودیت زمانی، مانع مهمی در اعمال حق دفاع نهایی محسوب میشود.در مواردی، تغییرات لحظهای در این بخشنامهها، بدون درج در اسناد عمومی اعمال شده است.چنین تغییراتی معمولاً با استناد به وضعیت اضطراری یا مسائل امنیتی توجیه میشوند.اما این توجیه، مانع از انتقادهای گسترده به نبود شفافیت و پاسخگویی نشده است.در سطح تطبیقی، کشورهای دارای سیستم شفاف، آییننامههای اجرایی خود را به صورت عمومی منتشر میکنند.این شفافیت هم اعتماد عمومی را تقویت میکند و هم احتمال بروز خطا یا سوءاستفاده را کاهش میدهد.
در ایران، انتشار کامل آییننامههای مرتبط با اجرای حکم همچنان محدود و انتخابگرایانه است.همین امر، بحث زمان اجرای حکم را از حوزه گفتوگوی عمومی و حقوقی دور نگاه میدارد.با وجود این، آییننامهها همچنان تعیینکننده اصلی ساعت و شیوه اجرای احکام در عمل هستند.
ایرادات حقوقی
این رویه، یعنی اجرای حکم اعدام در ساعاتی خارج از روز روشن و ساعات کاری متعارف، میتواند با برخی اصول حقوقی در تضاد باشد. به طور مثال، اصل «علنی بودن دادرسی» که در بسیاری از قوانین اساسی و بینالمللی مورد تأکید قرار گرفته است، در زمان اجرای حکم نیز باید تا حدی رعایت شود. اجرای حکم در خفا یا در ساعاتی که عموم جامعه از آن بیخبر هستند، میتواند با روح این اصل منافات داشته باشد. همچنین، لزوم دسترسی متهم به وکیل و امکان اعتراض و تجدیدنظر، باید در تمام مراحل، از جمله زمان اجرای حکم، مورد توجه قرار گیرد.
۲. دیدگاه فقه امامیه در مورد «زمان» اجرای حدود و قصاص
در فقه امامیه، بحث در مورد زمان اجرای حدود و قصاص، مورد توجه فقها بوده است. هرچند اجماع قطعی در مورد زمان خاصی وجود ندارد، اما دیدگاههای مختلفی مطرح شده است.
دیدگاههای کلی
- اجرای حکم در حضور قاضی و شهود: بسیاری از فقها، بر اجرای حدود و قصاص در حضور قاضی و شهود تأکید دارند. این حضور، ناظر بر ضمانت اجرای صحیح حکم و جلوگیری از هرگونه تخلف است.
- اجتناب از هتک حرمت و اشاعه فساد: برخی روایات و فتاوا، بر اجرای حدود و قصاص در زمانی که موجب هتک حرمت بیشتر یا اشاعه فساد در جامعه نشود، تأکید دارند. این دیدگاه، میتواند دلیلی برای اجرای احکام در ساعات خلوتتر روز یا شب باشد.
- عدم وجود قید زمان خاص: از سوی دیگر، بسیاری از فقها، زمان خاصی را برای اجرای حدود و قصاص شرط ندانستهاند و معتقدند که اصل بر اجرای حکم پس از قطعیت آن است، مگر آنکه مانعی شرعی یا قانونی وجود داشته باشد.
تأثیر روایات:
برخی روایات، به صورت ضمنی یا صریح، به اجرای حدود در ساعاتی اشاره دارند که با طلوع آفتاب همزمان نیست. به عنوان مثال، در برخی روایات، به اجرای حدود پس از نماز صبح یا پیش از نماز مغرب اشاره شده است. اما تفسیر این روایات و ارتباط آنها با زمان اجرای احکام در نظام قضایی کنونی، محل اختلاف نظر است.
نظرات معاصر:
در میان فقهای معاصر نیز، دیدگاههای متفاوتی در این زمینه وجود دارد. برخی، با استناد به ملاحظات امنیتی و جلوگیری از هرج و مرج، اجرای احکام در ساعات غیرمعمول را موجه میدانند. در مقابل، برخی دیگر، بر ضرورت رعایت اصول انسانی و حقوقی، و لزوم اجرای علنی و شفاف احکام تأکید دارند و اجرای حکم در تاریکی شب را با این اصول منافاتدار میدانند.
در پژوهش «دیدگاه فقهی درباره اجرای حدود»، بر لزوم اجرای احکام مطابق با ضوابط شرعی تأکید دارد و در مورد زمان اجرای مجازاتها، به ملاحظاتی اشاره میکند که ممکن است اجرای حکم را در ساعات خاصی محدود یا توصیه کند، اما در نهایت، اجرای حکم را منوط به تشخیص حاکم شرع و رعایت مصالح میداند.
محسن کدیور در کتاب «بررسی فقهی-حقوقی مجازاتهای سالب حیات»، به رویکردهای مختلف فقهی و حقوقی در مورد اعدام پرداخته و اغلب بر ضرورت بازنگری در قوانین و رویههای اجرایی، با توجه به تحولات حقوق بشر، تأکید دارد.
۳. تطبیق با مقررات بینالمللی (میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، اعلامیه جهانی حقوق بشر)
مقررات بینالمللی حقوق بشر، به خصوص در زمینه مجازات اعدام، رویکردی کاهشی و در نهایت لغو کننده دارند.
اعلامیه جهانی حقوق بشر
ماده ۳ اعلامیه جهانی حقوق بشر، بر حق هر فرد بر زندگی، آزادی، و امنیت شخصی تأکید دارد. در حالی که این اعلامیه صراحتاً اعدام را منع نمیکند، اما روح کلی آن، که بر کرامت انسانی و حق بر حیات تأکید دارد، با مجازات اعدام در تضاد تلقی میشود.
میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی
این میثاق، که توسط بسیاری از کشورها از جمله ایران امضا شده است، در ماده ۶ خود به حق بر حیات اشاره دارد. این ماده بیان میدارد:
۱. هر فردی حق زندگی دارد. این حق باید به موجب قانون حمایت شود. هیچ کس نباید خودسرانه از زندگی محروم شود.
۲. در کشورهایی که مجازات مرگ لغو نشده است، حکم مرگ فقط در مورد سنگینترین جرایم و بر اساس قانونی که در زمان ارتکاب جرم لازمالاجرا بوده است، صادر میشود و با این میثاق و پروتکل الحاقی به منظور لغو مجازات مرگ مطابقت دارد.
۳. اجرای مجازات مرگ، در مورد اشخاصی که در زمان صدور حکم، زیر ۱۸ سال داشتهاند و یا پس از ارتکاب جرم، باردار شدهاند، ممنوع است.
۴. هر کس به مجازات مرگ محکوم شود، حق دارد به منظور درخواست عفو یا تخفیف مجازات، درخواست کند. درخواست عفو یا تخفیف مجازات باید با مهلت دادن به آن، مورد پذیرش قرار گیرد.
نکات کلیدی در تطبیق:
- حق بر حیات: اصل اساسی، حمایت از حق بر حیات است.
- محدودیت صدور حکم مرگ: صدور حکم مرگ فقط برای سنگینترین جرایم مجاز است.
- سازگاری با قوانین ملی: حکم اعدام باید با قوانین ملی و تعهدات بینالمللی مطابقت داشته باشد.
- منع اعدام افراد زیر ۱۸ سال و زنان باردار: این موارد به صراحت منع شدهاند.
- حق درخواست عفو: حق درخواست عفو باید رعایت شود.
اجرای حکم در ساعات پیش از طلوع آفتاب و مقررات بینالمللی
اجرای حکم اعدام در ساعات پیش از اذان صبح، به طور مستقیم در میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی منع نشده است. با این حال، کمیته حقوق بشر سازمان ملل، در تفسیر این ماده، بر لزوم رعایت معیارهای انسانی در طول فرایند اجرای مجازات مرگ تأکید کرده است. برخی از این معیارها، عبارتند از:
- کرامت انسانی: اجرای حکم باید با حفظ کرامت انسانی صورت گیرد.
- کاهش رنج: باید تلاش شود تا رنج روانی و جسمی محکوم به حداقل برسد.
- شفافیت و علنی بودن: هرچند اجرای حکم اعدام به طور کلی نباید به صورت عمومی تماشاگر داشته باشد، اما فرایند قضایی مرتبط با آن باید شفاف باشد.
اجرای حکم در ساعات خلوت شب، ممکن است با هدف جلوگیری از تجمع و هیاهو صورت گیرد، اما از سوی دیگر، این امر میتواند موجب کاهش نظارت عمومی و افزایش نگرانیها در مورد رعایت حقوق محکوم شود. برخی نهادهای حقوق بشری، معتقدند که اجرای حکم در ساعات غیرمتعارف، میتواند به مثابه تیرگی در فرایند اجرای عدالت تلقی شود و با روح شفافیت و احترام به حقوق بشر منافات داشته باشد.
جمهوری اسلامی ایران، به عنوان یکی از امضاکنندگان میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، متعهد به رعایت مفاد آن است. بنابراین، رویههای قضایی و اجرایی، از جمله زمانبندی اجرای احکام اعدام، باید در راستای تعهدات بینالمللی و اصول حقوق بشر ارزیابی و اصلاح شوند.
جنبههای روانشناسی و جامعهشناسی
۱. آثار روانی بر محکومعلیه قبل از اجرای حکم
روزهای پایانی و ساعات پیش از اجرای حکم اعدام، دورهای پر از اضطراب، ترس، و یأس برای محکومعلیه است. این دوره، که گاهی سالها به طول میانجامد، آثار روانی عمیقی بر فرد میگذارد.
- اضطراب شدید و ترس از مرگ: طبیعیترین واکنش، اضطراب شدید و ترس از مرگ است. این اضطراب میتواند به صورت حملات پانیک، بیخوابی مزمن، و دلشوره مداوم بروز کند. فرد، تصور مرگ را در ذهن خود بارها و بارها مرور میکند، که این خود، فشار روانی عظیمی را به او تحمیل مینماید.
- افسردگی و ناامیدی: مواجهه با سرنوشت قطعی، منجر به افسردگی عمیق و احساس ناامیدی میشود. فرد، احساس میکند هیچ امیدی برای آینده ندارد و تمام تلاشهایش بیثمر است. این حالت، میتواند به بیتفاوتی نسبت به اطراف، کاهش اشتها، و کنارهگیری از دیگران منجر شود.
- اختلالات خواب و خوراک: اضطراب و افسردگی، اغلب با اختلالات جدی در خواب و خوراک همراه است. بیخوابی مزمن، کابوسهای شبانه، و کاهش یا افزایش ناگهانی اشتها، از عوارض شایع این دوره هستند.
- احساس گناه و پشیمانی: برخی محکومان، ممکن است در این دوره، با احساس گناه شدید نسبت به اعمال گذشته خود دست و پنجه نرم کنند. این احساس، میتواند به صورت بازنگری مداوم در گذشته و خودسرزنشگری بروز کند.
- تأثیر شرایط زندان: شرایط زندان، از جمله انزوا، محدودیتها، و مواجهه با دیگر محکومان، میتواند این فشارهای روانی را تشدید کند. سکوت طولانی، تنهایی، و تصور مرگ قریبالوقوع، فضای روانی بسیار سنگینی را برای فرد ایجاد میکند.
- تاثیر اجرای حکم در ساعات پایانی شب: اجرای حکم در ساعات پایانی شب، میتواند این آثار روانی را تشدید کند. تاریکی شب، سکوت، و تنهایی، فضایی وهمآلود برای فرد ایجاد میکند و ترس از مرگ را در او زنده نگه میدارد. بیدار شدن در نیمهشب و مواجهه با واقعیت اجرای حکم، میتواند شوک روانی بسیار بزرگی باشد.
۲. تأثیر بر خانواده محکوم و جامعه
اعدام یک فرد، تنها بر خود او تأثیر نمیگذارد، بلکه پیامدهای روانی و اجتماعی گستردهای بر خانواده و حتی جامعه دارد.
تأثیر بر خانواده محکوم:
- شوک، ناباوری و غم عمیق: خانواده محکوم، اغلب با شوک و ناباوری نسبت به حکم اعدام روبرو میشوند. غم از دست دادن عزیز، همراه با احساس ناتوانی در نجات او، ضربه روحی شدیدی به آنها وارد میکند.
- انگ اجتماعی و انزوا: خانوادههای محکومان به اعدام، غالباً با انگ اجتماعی و طرد شدن از سوی جامعه روبرو میشوند. این انزوا، فشار روانی مضاعفی بر آنها وارد کرده و مانع از دریافت حمایت اجتماعی لازم میشود.
- مشکلات اقتصادی: در بسیاری از موارد، محکوم، نانآور خانواده بوده است. اعدام او، میتواند خانواده را با مشکلات شدید اقتصادی و فقر روبرو کند.
- مشکلات روانی مزمن: اعضای خانواده، به خصوص والدین و همسر، ممکن است دچار افسردگی مزمن، اضطراب، اختلالات خواب، و حتی اختلالات استرس پس از سانحه شوند.
- تأثیر بر فرزندان: کودکان خانواده، به ویژه، آسیبپذیرترین گروه هستند. آنها با تجربه فقدان، ترس، و انگ اجتماعی، ممکن است در رشد روانی و اجتماعی خود با مشکلات جدی مواجه شوند.
- دشواری در پذیرش و سوگ: فرایند سوگ برای خانوادههای اعدامی، به دلیل عدم امکان تشییع و خاکسپاری رسمی، و قطعیت مرگ، بسیار دشوارتر است.
تأثیر بر جامعه:
- تقویت احساس ناامنی: اجرای گسترده مجازات اعدام، به خصوص برای جرایم مرتبط با مواد مخدر، ممکن است به جای کاهش جرم، احساس ناامنی و ترس را در جامعه تشدید کند.
- ایجاد فضای ترس و سکوت: در جوامعی که اعدام به وفور اجرا میشود، ممکن است فضایی از ترس و سکوت حاکم شود، به طوری که افراد از بیان دیدگاههای خود در مورد مجازات اعدام یا نظام قضایی خودداری کنند.
- هزینههای اجتماعی و روانی: اجرای مجازات اعدام، هزینههای روانی و اجتماعی قابل توجهی به جامعه تحمیل میکند. غم و اندوه خانوادهها، ایجاد رعب و وحشت، و از دست دادن سرمایههای انسانی (هرچند مجرم)، همگی از این هزینهها هستند.
- پیامدهای فرهنگی و اخلاقی: تکرار خشونت دولتی، میتواند در درازمدت بر فرهنگ جامعه تأثیر گذاشته و قبح خشونت را در میان شهروندان کم رنگ کند.
۳. نقش زمانبندی در ایجاد رعب اجتماعی و بازتاب رسانهای
زمانبندی اجرای حکم اعدام، به خصوص اجرای آن در ساعات پایانی شب یا اوایل صبح، میتواند نقش مهمی در ایجاد پیامدهای روانی و اجتماعی ایفا کند.
ایجاد رعب و وحشت
- مخفیانه بودن و عدم شفافیت: اجرای حکم در ساعاتی که عموم جامعه در خواب هستند یا هنوز روز نشده، باعث میشود که این اجرا تا حد زیادی در خفا صورت گیرد. این مخفیانه بودن، میتواند احساس رعب و وحشت را در جامعه افزایش دهد. افراد ممکن است تصور کنند که هر لحظه ممکن است احکام اعدام اجرا شوند، بدون اینکه از جزئیات یا زمان دقیق آن مطلع باشند.
- عدم فرصت برای واکنش اجتماعی: اجرای حکم در ساعات غیرمعمول، فرصت واکنش یا اعتراض را از سوی نهادهای حقوق بشری، خانوادهها، یا عموم جامعه میگیرد. این امر، به حکومت امکان میدهد که حکم را بدون چالش جدی اجرا کند.
- القای قدرت مطلق: زمانبندی غیرمعمول، میتواند پیام قدرت مطلق دولت را به جامعه منتقل کند. دولتی که قادر است حیات انسانی را در تاریکی شب و بدون جلب توجه عمومی سلب کند، تصویری از اقتدار بیچون و چرا را به نمایش میگذارد.
- بازتاب رسانهای و پیامد آن:
- کاهش بازتاب رسانهای مثبت: اجرای حکم در ساعات اولیه صبح، معمولاً پیش از انتشار اخبار روزانه رسانهها اتفاق میافتد. این امر، موجب میشود که بازتاب رسانهای این اعدامها، به خصوص در رسانههای داخلی، کمتر و یا با تأخیر بیشتری صورت گیرد.
- انتشار اخبار توسط نهادهای حقوق بشری: در مقابل، نهادهای حقوق بشری مستقل، معمولاً به سرعت اخبار مربوط به اعدامها، به خصوص اعدامهای شبانه را منتشر میکنند. این امر، باعث میشود که این اخبار، غالباً در سطح بینالمللی بازتاب گستردهتری پیدا کنند و اعتبار کشور اجرا کننده را زیر سوال ببرند.
- ایجاد دوگانگی در روایت: این رویکرد، منجر به ایجاد دوگانگی در روایت رسانهای میشود: روایت رسمی که ممکن است بر سکوت و عدم تأکید بر جزئیات تمرکز کند، و روایت رسانههای حقوق بشری که بر ابعاد انسانی و نقض حقوق تأکید دارند.
- تأثیر بر افکار عمومی: زمانی که اخبار اعدامها به صورت ناگهانی و بدون هیاهوی رسانهای اولیه منتشر میشود، تأثیر روانی آن بر افکار عمومی ممکن است کمتر باشد، اما در بلندمدت، تکرار این رویه میتواند به عادیسازی خشونت و بیتوجهی به ارزش حیات انسانی منجر شود.
در مجموع، زمانبندی اجرای احکام اعدام، نه تنها پیامدهای روانی مستقیمی بر محکوم دارد، بلکه به عنوان ابزاری در دست سیستم قضایی، میتواند برای ایجاد رعب اجتماعی و کنترل بازتاب رسانهای مورد استفاده قرار گیرد.
دلایل تداوم رویه اجرای حکم در ساعات پیش از اذان صبح:
- تأثیر فقهی و سنتی: همانطور که در فصل دوم اشاره شد، برخی تفاسیر فقهی، بر اجتناب از هتک حرمت و اشاعه فساد تأکید دارند که میتواند منجر به اجرای حکم در ساعات خلوتتر شود.
- اولویت امنیت و نظم عمومی: در شرایط سیاسی و اجتماعی خاص، اولویت دادن به حفظ امنیت و جلوگیری از هرگونه تجمع و اعتراض، به خصوص در مورد جرایم با حساسیت اجتماعی بالا، میتواند دلیل اجرای حکم در این ساعات باشد.
- فشار نهادهای مجری و هماهنگیهای اداری: برخی بر این باورند که هماهنگیهای لجستیکی و اداری با نهادهای امنیتی، قضایی، و زندانها، اجرای حکم را در ساعات پایانی شب یا اوایل صبح آسانتر میکند.
۲. آمار سازمانهای حقوق بشری از زمانبندی اعدامها
سازمانهای حقوق بشری بینالمللی، از جمله عفو بینالملل و سازمان حقوق بشر ایران به طور مداوم آمارهای مربوط به مجازات اعدام در ایران را منتشر میکنند. این گزارشها، اغلب بر جزئیات زمانبندی اجرای احکام نیز تمرکز دارند.
روند کلی اعدامها:
گزارشهای این سازمانها نشان میدهد که ایران، همواره در میان کشورهای با بیشترین تعداد اجرای حکم اعدام در جهان قرار دارد. آمارها حاکی از آن است که تعداد اعدامها در ایران، در طول دهههای گذشته، نوسانات داشته است، اما همواره در سطوح بالایی باقی مانده است.
زمانبندی اجرای احکام:
بر اساس گزارشهای این سازمانها، بخش قابل توجهی از اعدامها در ایران، به خصوص در سالهای اخیر، در ساعات پایانی شب یا اوایل بامداد (پیش از طلوع آفتاب) اجرا شده است.
- عفو بینالملل: در گزارشهای سالانه خود، عفو بینالملل، جزئیات مربوط به روند اعدامها را منتشر میکند. این سازمان، بارها نسبت به اجرای احکام اعدام در ساعات غیرمعمول و مخفیانه ابراز نگرانی کرده است. گزارشها حاکی از آن است که در سالهای اخیر، به ویژه در مواردی که مجازات اعدام برای جرایم مواد مخدر اجرا شده، زمانبندی پیش از صبح، رایج بوده است.
- سازمان حقوق بشر ایران: این سازمان نیز، به صورت دقیق، آمار اعدامها را ثبت و منتشر میکند. گزارشهای سالانه این سازمان، به طور مداوم به اجرای بخش قابل توجهی از احکام اعدام در ساعات پیش از اذان صبح اشاره دارند. این سازمان، این رویه را مغایر با اصول حقوق بشری و به دور از شفافیت میداند.
دادههای آماری (نمونهای):
- گزارش سالانه مجازات اعدام ۲۰۲۳ عفو بینالملل: این گزارش، اشاره میکند که در بسیاری از کشورهایی که هنوز مجازات اعدام را اجرا میکنند، تمایل به اجرای احکام در ساعات اولیه بامداد برای جلوگیری از اعتراضات و تجمع وجود دارد. در مورد ایران، این رویه به طور مداوم گزارش شده است.
- گزارش سالانه حقوق بشر ایران: این سازمان، در گزارشهای سالانه خود، آمارهای دقیقی از اعدامها ارائه میدهد و اغلب به اجرای پیش از صبح یا اجرای مخفیانه اشاره میکند. برای مثال، در گزارش سال ۲۰۲۳، به اجرای دهها حکم اعدام در ساعات پایانی شب یا اوایل بامداد اشاره شده است.
اهمیت این آمار:
این آمارها، نشاندهنده یک رویه سیستماتیک در اجرای احکام اعدام در ایران هستند. این زمانبندی، پیامدهای جدی حقوقی، اخلاقی، و روانی دارد و موضوعی است که باید مورد توجه جدی نهادهای حقوق بشری و جامعه بینالمللی قرار گیرد.
۳. تحلیل روند تغییرات در دو دهه اخیر
در دو دهه اخیر (از اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی تا کنون)، روند اجرای مجازات اعدام در ایران، شاهد تغییراتی بوده است، هرچند اجرای اعدام در ساعات پیش از اذان صبح، همچنان یک رویه رایج باقی مانده است.
- افزایش آمار اعدام برای جرایم مواد مخدر: یکی از مهمترین روندهای دو دهه اخیر، افزایش چشمگیر اعدامها برای جرایم مرتبط با مواد مخدر بوده است. این موضوع، ایران را به یکی از رکوردداران اعدام در این زمینه تبدیل کرده است. بسیاری از این اعدامها، به خصوص پس از تصویب قوانینی که مجازاتهای سختگیرانهتری را برای جرایم مواد مخدر تعیین کردند، در ساعات اولیه بامداد اجرا شدهاند.
- توجه بیشتر نهادهای حقوق بشری: در همین دوره، توجه نهادهای حقوق بشری بینالمللی و داخلی به موضوع مجازات اعدام در ایران، به طور فزایندهای افزایش یافته است. این افزایش توجه، منجر به انتشار گزارشهای مستمر و دقیقتر از سوی این سازمانها شده است.
- افزایش انتقادات بینالمللی: با افزایش آگاهی جهانی از آمار بالای اعدامها و همچنین رویههای اجرایی، انتقادات بینالمللی نسبت به مجازات اعدام در ایران، شدت گرفته است.
- تغییرات در قوانین و رویهها (محدود): در طی این دو دهه، شاهد برخی تلاشها برای اصلاح قوانین و رویههای قضایی بودهایم. به طور مثال، بازنگری در قانون مجازات اسلامی در سال ۱۳۹۲، برخی تغییرات را در زمینه مجازات اعدام، به ویژه برای جرایم مواد مخدر، ایجاد کرد. با این حال، این تغییرات، منجر به کاهش چشمگیر تعداد اعدامها یا تغییر اساسی در رویه اجرای احکام در ساعات پیش از صبح نشده است.
- استمرار اجرای پیش از صبح: علیرغم انتقادات، رویه اجرای احکام اعدام در ساعات پیش از اذان صبح، همچنان در بسیاری از موارد ادامه یافته است. دلایل این استمرار، همان موارد پیشین است: ملاحظات امنیتی، جلوگیری از تجمع، و تأثیرگذاری بر نظم عمومی.
- افزایش شفافیت نسبی (در مواردی): در برخی موارد، به خصوص در سالهای اخیر، شاهد افزایش اطلاعرسانی از سوی مقامات قضایی در مورد اعدامها بودهایم. اما این شفافیت، غالباً با توجیهاتی همراه است و لزوماً به معنای تغییر در رویه اجرای حکم در ساعات غیرمعمول نیست.
در مجموع، دو دهه اخیر، دورهای بوده است که اجرای مجازات اعدام در ایران، به خصوص برای جرایم مواد مخدر، تشدید شده و در عین حال، توجه بینالمللی به این موضوع، به طور قابل توجهی افزایش یافته است. با وجود این، رویه اجرای احکام اعدام در ساعات پیش از اذان صبح، به عنوان بخشی از سیستم اجرایی، همچنان پایدار باقی مانده است.
ایرادات و نقدها
۱. ایرادات حقوقی: تعارض با اصول آیین دادرسی عادلانه
اجرای حکم اعدام در ساعات پیش از اذان صبح، با اصول بنیادین آیین دادرسی عادلانه در تعارض است. این اصول، تضمینکننده حقوق متهم و عادلانه بودن فرایند قضایی هستند.
- اصل علنی بودن دادرسی: اگرچه اجرای حکم اعدام به طور کلی نباید به صورت عمومی تماشاگر داشته باشد، اما فرایند قضایی مرتبط با آن، از جمله زمان اجرای حکم، باید شفاف باشد. اجرای حکم در تاریکی شب، دور از چشم ناظران عمومی، با روح این اصل منافات دارد. این امر، فرصت نظارت عمومی بر اجرای عدالت را کاهش میدهد.
- اصل دسترسی به وکیل و حق دفاع : اجرای حکم اعدام در ساعات غیرمتعارف، ممکن است دسترسی فوری و موثر متهم به وکیل را با مشکل مواجه کند. در صورتی که وکیل در ساعات پایانی شب یا اوایل صبح در دسترس نباشد، متهم از حق دفاع مؤثر محروم خواهد شد.
- حق بر اعتراض و تجدیدنظر: اگرچه حکم اعدام پس از طی مراحل قانونی و قطعیت یافتن صادر میشود، اما در برخی موارد، ممکن است نیاز به بررسی مجدد یا درخواست عفو فوری وجود داشته باشد. اجرای حکم در ساعات پیش از صبح، فرصت این گونه اقدامات را محدود میسازد.
- اصل منع تبعیض :اجرای احکام اعدام به شیوهای که جزئیات آن پنهان نگاه داشته میشود، میتواند احتمال تبعیض را در اجرای عدالت افزایش دهد.
- اصل پیشبینیپذیری قانون : زمانبندی اجرای احکام باید بر اساس قوانین و رویههای شفاف و قابل پیشبینی صورت گیرد. اجرای احکام در ساعات غیرمعمول و بدون اعلام قبلی، میتواند این اصل را نقض کند.
- اصل انسانیت در اجرای مجازات :اگرچه قانون، مجازات اعدام را پیشبینی کرده است، اما اجرای آن باید به گونهای باشد که کمترین رنج و تحقیر را برای محکوم به همراه داشته باشد. اجرای حکم در تاریکی و خلوت شب، ممکن است رنج روانی محکوم را تشدید کند.
۲. ایرادات فقهی: دیدگاه مخالفان داخل حوزه علمی
در میان فقها و روحانیون، دیدگاههای متفاوتی در مورد زمان اجرای حدود و قصاص وجود دارد. هرچند برخی، با استناد به روایات و ملاحظات، اجرای حکم در ساعات غیرمعمول را موجه میدانند، اما گروهی نیز با این رویه مخالف هستند و ایرادات فقهی را مطرح میکنند.
- عدم وجود دلیل قاطع شرعی برای اجرای پیش از صبح: بسیاری از فقها معتقدند که هیچ دلیل قاطع شرعی در روایات یا اجماع فقها، مبنی بر لزوم یا اولویت اجرای حدود و قصاص در ساعات پیش از اذان صبح وجود ندارد. استناد به برخی روایات، اغلب کلی و قابل تفسیر است و نمیتواند مبنای یک رویه اجرایی الزامآور باشد.
- لزوم حضور شاهدان و قاضی: اجرای حدود و قصاص، به خصوص در زمان صدر اسلام، با حضور قاضی و شهود صورت میگرفته است. اجرای حکم در ساعات خلوت و بدون حضور ناظران کافی، با این سنت در تضاد است.
- اهمیت سازی (به معنای اطلاعرسانی عمومی):برخی معتقدند که اجرای حدود، باید به گونهای باشد که عموم جامعه از آن مطلع شوند تا اثر بازدارندگی آن محقق گردد. اجرای حکم در خفا، این هدف را تضعیف میکند.
- نفی هتک حرمت (به معنای حفظ آبروی افراد): در حالی که برخی، اجرای پیش از صبح را به دلیل جلوگیری از هتک حرمت عمومی میدانند، برخی دیگر معتقدند که خود اجرای حکم در تاریکی شب، نوعی هتک حرمت به شخصیت انسانی فرد است و این هتک حرمت، از هتک حرمت ناشی از علنی بودن اجرا (با رعایت موازین)، بیشتر است.
- اصل برائت و احتیاط در اجرا: در اجرای مجازاتها، به خصوص مجازات سالب حیات، اصل بر برائت و احتیاط است. اجرای حکم بدون رعایت کامل تشریفات و با عجله، ممکن است با این اصل در تضاد باشد.
- تأثیر منفی بر تلقی عمومی از دین: اجرای احکام به شیوههایی که با معیارهای حقوق بشری در تضاد تلقی میشود، میتواند تلقی عمومی از دین و نظام حقوقی مبتنی بر آن را در داخل و خارج از کشور، منفی سازد.
۳. ایرادات روانشناختی و اجتماعی: تشدید فشارهای روحی
اجرای حکم اعدام در ساعات پیش از اذان صبح، نه تنها ایرادات حقوقی و فقهی دارد، بلکه پیامدهای منفی روانشناختی و اجتماعی قابل توجهی نیز به همراه دارد.
- تشدید اضطراب و ترس در محکوم: همانطور که در فصل سوم اشاره شد، اجرای حکم در ساعات پایانی شب، با ایجاد فضای وهمآلود و تنهایی، اضطراب و ترس از مرگ را در محکوم تشدید میکند. این زمانبندی، فرصت اندکی برای آمادگی روانی قبل از اجرای حکم فراهم میکند و شوک ناشی از آن را افزایش میدهد.
- تجربه تلخ برای خانوادهها: خانوادههای محکوم، اغلب در ساعات پایانی شب یا اوایل صبح، در انتظار خبر نهایی هستند. دریافت خبر اجرای حکم در این ساعات، ضربه روحی شدیدی به آنها وارد میکند. این زمان، که زمان استراحت و آرامش است، به زمان اضطراب و ناامیدی تبدیل میشود.
- کاهش ارزش زندگی در جامعه: اجرای احکام به صورت مخفیانه و در ساعات غیرمعمول، میتواند به کاهش ارزش زندگی انسانی در جامعه کمک کند. زمانی که اعدام به صورت یک رویداد عادی و دور از چشم مردم اتفاق میافتد، حساسیت جامعه نسبت به ارزش جان انسان کاهش مییابد.
- تضعیف اعتماد عمومی به نظام قضایی: عدم شفافیت در اجرای احکام، و اجرای آنها به شیوهای که مورد انتقاد نهادهای حقوق بشری قرار میگیرد، میتواند اعتماد عمومی به نظام قضایی را تضعیف کند. مردم ممکن است تصور کنند که نظام قضایی، از رویههای عادلانه و شفاف فاصله گرفته است.
- گسترش فضای ترس و ناامنی: اجرای احکام به صورت ناگهانی و در ساعات غیرمعمول، میتواند در جامعه، احساس ناامنی و ترس را گسترش دهد. افراد ممکن است این تصور را پیدا کنند که نظام قضایی، با قاطعیت و بدون ملاحظات انسانی عمل میکند.
- تأثیر منفی بر وجهه بینالمللی: اجرای احکام اعدام به شیوهای که مورد انتقاد بینالمللی قرار میگیرد، وجهه بینالمللی کشور را مخدوش میکند و مانع از ارتقاء روابط دیپلماتیک و تجاری میشود.
- عادیسازی خشونت: تکرار اجرای احکام به این شیوه، میتواند منجر به عادیسازی خشونت در جامعه شود. زمانی که خشونت دولتی به صورت گسترده و بدون اعتراض عمومی صورت میگیرد، تأثیر آن بر فرهنگ جامعه، منفی خواهد بود.
- در مجموع، ایرادات حقوقی، فقهی، روانشناختی و اجتماعی، همگی بر لزوم بازنگری در رویه اجرای احکام اعدام در ساعات پیش از اذان صبح تأکید دارند.
تحلیل تطبیقی
۱. مقایسه با کشورهای دارای رویه مشابه (عربستان، چین)
برای درک بهتر جایگاه رویه اجرای احکام اعدام در ایران، مقایسهای با دو کشوری که آمار بالایی از اجرای مجازات اعدام دارند، یعنی عربستان سعودی و چین، میتواند مفید باشد.
عربستان سعودی:
- قوانین و مبانی: نظام حقوقی عربستان سعودی، بر پایه شریعت اسلامی (وهابیت) استوار است. مجازات اعدام در این کشور، برای طیف وسیعی از جرایم، از جمله قتل، مواد مخدر، و جرایم علیه امنیت ملی، وجود دارد.
- زمانبندی اجرا: اجرای احکام اعدام در عربستان، غالباً با شمشیر و در ملاء عام صورت میگیرد. در برخی موارد، اجرای حکم در ساعات اولیه بامداد نیز گزارش شده است، اما تمرکز اصلی بر اجرای علنی آن است.
- تمرکز بر جنبه بازدارندگی و اجرای حدود: اجرای احکام در عربستان، غالباً با تأکید بر جنبه بازدارندگی و اجرای حدود شرعی صورت میگیرد.
- انتقادات: این کشور نیز، به دلیل آمار بالای اعدام، به ویژه اعدامهای دستهجمعی و اعدام افراد زیر سن قانونی، مورد انتقاد شدید نهادهای حقوق بشری قرار دارد.
چین:
- قوانین و مبانی: چین، کشوری است که بالاترین آمار اجرای مجازات اعدام در جهان را دارد. قوانین کیفری این کشور، طیف وسیعی از جرایم را مشمول مجازات اعدام قرار داده است، از جمله فساد مالی، قاچاق مواد مخدر، و جرایم اقتصادی.
- زمانبندی اجرا: در چین، اجرای احکام اعدام غالباً با شلیک گلوله یا تزریق سمی صورت میگیرد. در مورد زمانبندی اجرا، گزارشها حاکی از آن است که اجرای احکام در ساعات اولیه بامداد، به منظور جلوگیری از تجمع و هرگونه اعتراض، امری رایج است.
- تمرکز بر ثبات اجتماعی و اقتصادی: دولت چین، اجرای مجازات اعدام را ابزاری برای حفظ ثبات اجتماعی و مقابله با جرایم مخل نظم اقتصادی و اجتماعی خود میداند.
- عدم شفافیت: فرایند قضایی و آمارهای مربوط به اعدام در چین، به شدت مخفیانه است و اطلاعرسانی رسمی بسیار محدودی صورت میگیرد. نهادهای حقوق بشری، به دلیل این عدم شفافیت، با دشواری زیادی در دسترسی به اطلاعات دقیق مواجه هستند.
- انتقادات: چین، به دلیل آمار بسیار بالای اعدام، نقض حقوق بشر، و عدم شفافیت، همواره مورد انتقاد جامعه جهانی قرار داشته است.
مقایسه با ایران
مشابهتها:
آمار بالای اعدام: ایران، عربستان و چین، همگی در زمره کشورهایی هستند که بیشترین تعداد اجرای حکم اعدام را در جهان دارند.
اجرای احکام برای جرایم مواد مخدر: هر سه کشور، مجازات اعدام را برای جرایم مرتبط با مواد مخدر به طور گسترده اعمال میکنند.
استفاده از زمانبندی پیش از صبح: چین و تا حدودی ایران، برای جلوگیری از تجمع و افزایش کنترل، تمایل به اجرای احکام در ساعات اولیه بامداد دارند.
انتقادات حقوق بشری: هر سه کشور، به دلیل نقض حقوق بشر و آمار بالای اعدام، مورد انتقاد جامعه جهانی قرار دارند.
تفاوتها:
مبانی حقوقی: در حالی که مبنای حقوقی عربستان، شریعت اسلامی (وهابیت) است، مبنای حقوقی ایران، فقه امامیه است. قوانین چین، رویکردی سوسیالیستی و سکولار دارد.
شیوههای اجرا: در عربستان، اجرای احکام غالباً با شمشیر و در ملاء عام است، در حالی که در ایران و چین، شیوههایی مانند شلیک گلوله یا تزریق سمی رایج است.
شفافیت: ایران، نسبت به چین، شفافیت نسبی بیشتری در مورد آمارهای اعدام دارد، هرچند هنوز هم بسیاری از جزئیات اجرایی پنهان میماند. عربستان نیز، به دلیل اجرای علنی، تا حدودی شفافیت بیشتری نسبت به چین دارد.
محیط بینالمللی: ایران، در مقایسه با عربستان و چین، در محیطی با فشارهای بینالمللی بیشتر در زمینه حقوق بشر قرار دارد.
در مجموع، رویه اجرای احکام اعدام در ساعات پیش از اذان صبح، در ایران، شباهتهایی با رویههای مشابه در کشورهایی مانند چین دارد که بر کنترل اجتماعی و جلوگیری از هرگونه پیامد نامطلوب تمرکز دارند.
۲. مقایسه با کشورهای لغوکننده مجازات اعدام
مقایسه رویه اجرای اعدام در ایران با کشورهایی که مجازات اعدام را لغو کردهاند، نشاندهنده تفاوت اساسی در رویکرد به حقوق بشر و کیفرشناسی است.
کشورهای لغوکننده مجازات اعدام:
بیش از دو سوم کشورهای جهان، مجازات اعدام را به طور کامل لغو کردهاند یا اجرای آن را در عمل متوقف کردهاند. این کشورها، عموماً در اروپای غربی، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، و بخشهایی از اقیانوسیه قرار دارند.
- مبانی لغو:
حق بر حیات: باور به اینکه حق بر حیات، یک حق بنیادین و غیرقابل سلب است.
عدم کارایی در بازدارندگی: شواهد تجربی نشان میدهد که مجازات اعدام، تأثیر بازدارندگی قابل توجهی بیشتر از حبس ابد ندارد.
خطر اجرای حکم اشتباه: احتمال اجرای حکم اعدام برای فرد بیگناه، که قابل جبران نیست.
غیرانسانی و تحقیرآمیز بودن: اعدام به عنوان عملی غیرانسانی و تحقیرآمیز تلقی میشود.
تأکید بر اصلاح و بازپروری: تمرکز بر مجازاتهای جایگزین که بر اصلاح و بازپروری مجرم تأکید دارند.
- روند در این کشورها:
اصلاحات قانونی: اصلاح قوانین کیفری به منظور جایگزینی اعدام با حبس ابد یا سایر مجازاتهای طولانی مدت.
تأکید بر حقوق بشر: ارتقاء و ترویج مفاهیم حقوق بشر و کرامت انسانی.
جامعه مدنی فعال: وجود جامعه مدنی قوی که به طور فعال در راستای لغو اعدام فعالیت میکند.
ایران در مقابل کشورهای لغوکننده:
- تضاد بنیادین در رویکرد: در حالی که کشورهای لغوکننده، اعدام را مغایر با حقوق بشر میدانند، ایران همچنان آن را به عنوان مجازات قانونی برای بسیاری از جرایم اعمال میکند.
- تفاوت در اولویتها: در کشورهای لغوکننده، اولویت با حفظ جان و کرامت انسانی است، در حالی که در ایران، در کنار ملاحظات فقهی، اولویت با اجرای احکام کیفری و حفظ نظم عمومی (به شکلی که توسط حکومت تعریف میشود) است.
- نقش زمانبندی: اجرای اعدام در ساعات پیش از اذان صبح در ایران، به منظور کنترل اجتماعی و امنیتی صورت میگیرد. در کشورهای لغوکننده، چنین ملاحظاتی وجود ندارد، چرا که اساساً مجازات اعدام اجرا نمیشود.
- بازتاب بینالمللی: رویه ایران در اجرای اعدام، به خصوص در ساعات غیرمعمول، با محکومیت شدید کشورهای لغوکننده مجازات اعدام و نهادهای حقوق بشری بینالمللی روبرو است.
استنتاج
مقایسه ایران با کشورهای لغوکننده مجازات اعدام، نشاندهنده فاصله عمیق در رویکرد به حقوق بشر و عدالت کیفری است. در حالی که جهان به سمت حذف مجازات اعدام حرکت میکند، ایران همچنان از جمله کشورهایی است که به اجرای آن، با رویههایی که مورد انتقاد حقوق بشری قرار دارد، ادامه میدهد. این تفاوت، پیامدهای جدی برای جایگاه بینالمللی ایران و همچنین روابط آن با جامعه جهانی دارد.
این پژوهش به بررسی جامع و چندوجهی رویه اجرای احکام اعدام پیش از اذان صبح در ایران پرداخت. یافتههای این تحقیق نشان میدهد که این رویه، موضوعی پیچیده و دارای ابعاد حقوقی، فقهی، روانشناختی، جامعهشناختی، و تاریخی است.
نکات کلیدی یافته شده عبارتند از:
- سابقه تاریخی و رواج رویه: اجرای احکام اعدام در ساعات پیش از طلوع آفتاب، ریشههای تاریخی داشته و پس از انقلاب اسلامی، به خصوص در دو دهه اخیر، به یک رویه رایج و سیستماتیک تبدیل شده است.
- دلایل اجرایی: دلایل متعددی برای این زمانبندی ذکر شده است، از جمله ملاحظات فقهی (تفسیر روایات)، اولویت امنیت و نظم عمومی، جلوگیری از تجمع و هرگونه تنش اجتماعی، و تسهیلات اداری و لجستیکی.
- ایرادات حقوقی: اجرای احکام در ساعات غیرمتعارف، با اصول بنیادین آیین دادرسی عادلانه، از جمله اصل علنی بودن دادرسی، حق دسترسی به وکیل، و حق اعتراض، در تضاد است.
- ایرادات فقهی: در میان فقها، دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. بسیاری معتقدند که دلیل قاطع شرعی برای لزوم اجرای حکم پیش از صبح وجود ندارد و این رویه میتواند با اصول فقهی دیگر، مانند لزوم حضور شاهدان و اهمیت شفافیت، در تعارض باشد.
- پیامدهای روانشناختی و اجتماعی: این رویه، فشار روانی و اضطراب را بر محکوم و خانواده او تشدید میکند. همچنین، میتواند به ایجاد فضای رعب اجتماعی، کاهش ارزش زندگی، و تضعیف اعتماد عمومی به نظام قضایی منجر شود.
- مقایسه بینالمللی: در مقایسه با کشورهایی مانند چین که رویه مشابهی دارند، این امر نشاندهنده اتخاذ رویکردهای کنترلی و امنیتی در اجرای احکام است. در مقابل، کشورهای لغوکننده مجازات اعدام، این رویه را مغایر با کرامت انسانی و حقوق بشر میدانند.
- آمار و گزارشها: سازمانهای حقوق بشری، آمارهای مستمری از اجرای این احکام در ساعات پیش از صبح منتشر کرده و نسبت به آن ابراز نگرانی عمیق نمودهاند.
در نهایت، اجرای احکام اعدام پیش از اذان صبح، نه تنها یک مسئله اجرایی صرف نیست، بلکه بازتابی از رویکرد کلی نظام قضایی به حقوق بشر، عدالت، و مسئولیت دولت در قبال جان انسانها است.
۲. پیشنهادهای اصلاحی در قوانین و رویهها
بر اساس یافتههای این پژوهش، پیشنهادهای اصلاحی زیر در جهت بهبود قوانین و رویههای مربوط به اجرای احکام اعدام، به ویژه در خصوص زمانبندی اجرا، ارائه میشود:
- بازنگری در رویه زمانبندی اجرا:
- الزام به اجرای حکم در ساعات روز روشن: پیشنهاد میشود که دستورالعملهای اجرایی، زمان اجرای احکام اعدام را به ساعات روز روشن و متعارف موکول کنند. این امر، ضمن رعایت اصول حقوقی و انسانی، شفافیت فرایند را افزایش داده و از ایجاد فضای ترس و ابهام جلوگیری میکند.
- ضرورت حضور ناظران کافی: اجرای احکام باید با حضور مقامات قضایی، نمایندگان پزشکی قانونی، و در صورت امکان، نماینده سازمانهای حقوق بشری (با رعایت ضوابط)، صورت گیرد تا ضمن نظارت بر حسن اجرای حکم، از رعایت حقوق محکوم اطمینان حاصل شود.
- تقویت اصول دادرسی عادلانه:
تضمین دسترسی فوری به وکیل: لازم است سازوکارهای قانونی و اجرایی به گونهای اصلاح شوند که دسترسی متهم به وکیل خود، حتی در ساعات پایانی شب، تضمین شود، به خصوص در مواردی که حکم اعدام در شرف اجرا است.
افزایش شفافیت در فرایند قضایی: جزئیات مربوط به مراحل قضایی، از جمله زمان اجرای احکام، باید به صورت شفاف در اختیار عموم قرار گیرد.
- اصلاحات فقهی و حقوقی:
- تلاش برای اجماع فقها بر زمان اجرای حکم: با توجه به فقدان اجماع قطعی در فقه امامیه، لازم است تلاشهایی برای اجماع فقها بر زمان و شیوه اجرای احکام، با در نظر گرفتن موازین حقوق بشر صورت گیرد.
- کاهش موارد اعدام: با الهام از روند جهانی، لازم است تلاش جدی برای کاهش موارد اعدام، به خصوص در جرایم غیرخشونتآمیز و جرایم مرتبط با مواد مخدر، صورت گیرد و مجازاتهای جایگزین حبس ابد یا زندان طولانی مدت، جایگزین اعدام شود.
- اصلاح قانون مجازات اسلامی: قوانین مجازات اسلامی باید به گونهای بازنگری شوند که با تعهدات بینالمللی ایران در زمینه حقوق بشر، به خصوص حق بر حیات، سازگارتر باشند.
- آموزش و فرهنگسازی:
آموزش قضات و کارکنان قوه قضائیه: برگزاری دورههای آموزشی مداوم برای قضات و کارکنان نظام قضایی در خصوص حقوق بشر، اصول دادرسی عادلانه، و رویکردهای نوین در کیفرشناسی.
فرهنگسازی در جامعه: افزایش آگاهی عمومی در خصوص مضرات مجازات اعدام و ترویج فرهنگ حقوق بشر از طریق رسانهها و نظام آموزشی.
- همکاری با سازمانهای بینالمللی:
تعامل سازنده با نهادهای حقوق بشر: برقراری تعامل سازنده و شفاف با سازمانهای حقوق بشری بینالمللی برای اصلاح رویهها و کاهش انتقادات.
- اجرای این پیشنهادات، گامی مهم در جهت ارتقاء جایگاه حقوق بشر و عدالت در ایران، و همچنین بهبود روابط بینالمللی کشور خواهد بود.
منابع
- آصف بیات، «مجازات مرگ در ایران معاصر»، مجله مطالعات خاورمیانه، ۱۳۹۸.
- محمدجواد لاریجانی، «دیدگاه فقهی درباره اجرای حدود»، مجله فقه و حقوق اسلامی، ۱۳۹۵.
- محسن کدیور، «بررسی فقهی-حقوقی مجازاتهای سالب حیات»، انتشارات طرح نو، ۱۳۹۲.
- قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران (مصوب ۱۳۹۲)
- اعلامیه جهانی حقوق بشر.
- میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی.